2025 жылы 15 мамырында Астана қаласы әкімдігінің «Наз» мемлекеттік би театры» МКҚК-да (бұдан әрі-Театр) «Құқық, құқықтық сауаттылық және сыбайлас жемқорлықпен күрес» тақырыбында дәріс өткізілді. Іс-шараға театр қызметкерлері қатысты. Бұл іс-шараны театрдың комплаенс-офицері Тәпен Мәди Олжасұлы өткізді. Аталған дәрістер ҚР-да сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл бойынша қабылданған саясатты орындау шеңберінде өткізілді.
Құқық — бұл мемлекет белгілеген, баршаға міндетті ережелер жүйесі. Ол адамдардың мінез-құлқын реттеп, қоғамда тәртіп пен үйлесімділікті қамтамасыз етеді. Құқық өміріміздің барлық салаларын қамтиды: еңбек, отбасы, білім беру, кәсіпкерлік, мемлекетпен және бір-бірімізбен қарым-қатынас.
Құқықтық сауаттылық — бұл құқықтық нормалардың мәнін түсіне білу, оларды өмірде қолдана алу және өз құқықтарын қорғай білу қабілеті. Құқықтық сауаттылықсыз құқық жүйе ретінде өз күшін жоғалтады — оның нормалары тек қағаз жүзінде қалып қояды.
Құқық заң арқылы жүзеге асырылады — бұл ресми қабылданған және міндетті түрде орындалуы тиіс нормативтік құқықтық акт. Құқықтың заң шеңберінде жүзеге асуы келесі элементтерді қамтиды:
Мінез-құлық ережелерін белгілеу — заңдар не істеуге болатынын, не істеуге болмайтынын және бұзушылық үшін қандай жауапкершілік туындайтынын анықтайды.
Қорғау механизмдері — азаматтар сотқа, прокуратураға, сыбайлас жемқорлыққа қарсы органдарға жүгіну мүмкіндігіне ие. Сонымен қатар БАҚ арқылы да құқық қорғау жүзеге асады.
Заң алдындағы теңдік қағидасы — лауазымына, табысына немесе қоғамдағы мәртебесіне қарамастан, барлық адам заңды сақтау міндетінде.
Алайда, тіпті мінсіз заң да өздігінен жұмыс істемейді, егер адамдар оны қалай қолдану және өз құқықтарын қорғау керектігін білмесе.
Құқықтың орындалуы тек құқықтық нормаларға ғана емес, сонымен қатар атқарушы биліктің тиімділігіне және заң шығарудың сапасына байланысты.
Құқық — бұл тек мемлекеттің міндеті емес. Бұл — азаматтардың да бастамасы. Егер адамдар өз құқықтарының сақталуын талап етпесе, мемлекеттік және жеке құрылымдар оларды орындауға ынталы болмайды.
Заң тек азаматтар талап етіп, орындағанда ғана өміршең болады.
Көптеген демократиялық елдерде құқықтарды жүзеге асыру және заңдарды қалыптастыру азаматтардың белсенді қатысуын талап етеді — сайлаулар, қоғамдық тыңдаулар, бастамашыл топтар және билік институттарымен өзара әрекет арқылы.
Алайда, іс жүзінде құқықтық сауаттылығы төмен халық бұл үдерістерге сирек қатысады. Нәтижесінде, қажетті білім, ресурстар мен заң құралдарына қолы жететін аз ғана топ заңдарды қалыптастыру мен қолдануға қатысады.
Сол себепті, баршаға тең құқықтарды жариялайтын демократиялық қағидалар іс жүзінде тек шектеулі топпен ғана іске асырылады. Осыған байланысты құқықтық мемлекеттің тиімді жұмыс істеуі үшін құқықтық сауаттылықты арттыру — негізгі факторлардың бірі.
Азаматтардың құқықтық білімінің төмен болуы құқықтық мемлекеттің негіздерін әлсіретеді. Бұл жағдай өз құқықтарын заңды жолмен қорғауға қабілетсіздік тудырады, әсіресе мемлекеттік органдармен қатынаста. Алаяқ мемлекеттік қызметкерлер, құқықтық олқылықтар мен бақылаудың әлсіздігін пайдаланып, күрделі сыбайлас жемқорлық схемаларын құра алады.
Осыған мысал — “заңды сыбайлас жемқорлық”. Бұл — формалды түрде заң бұзылмаса да, іс жүзінде оның мәні мен рухы бұзылатын жағдай. Яғни, мемлекет тегін көрсетуі тиіс қызметтер белгілі бір ресми механизмдер арқылы ақылы болып кетеді. Мысалы, жеке делдал ұйымдар құрылып, олар заңға сай келетіндей көрінсе де, іс жүзінде азаматтардың негізгі құқықтары арқылы пайда табады.
Мұндай сыбайлас жемқорлық түрін қылмыстық жолмен дәлелдеу өте қиын, өйткені тікелей заң бұзушылық жоқ, тек құқықтық реттеудің кемшіліктері пайдаланылады. Бұл жерде ең тиімді құрал — нормативтік аудит, яғни заңнаманы тексеру, олқылықтарды анықтау және құқықтарға заңсыз монополия орнату мүмкіндіктерін жою. Бұған қоса, құқықтық сауаттылықты арттыру — алдын алудың басты жолы.
Сондықтан, құқықтық сауаттылық — бұл тек заңды білу емес, сонымен қатар оның қолданылу механизмдерін түсініп, өз мүдделеріңді қорғай білу. Құқықты түсінбеген халық осал күйге түседі, ал жемқорлық схемалар одан сайын айлакер және жасырын бола түседі.
Тек азаматтардың саналы қатысуы мен кең көлемді құқықтық ағарту арқылы ғана шынайы құқықтық мемлекет құруға болады.
Қоғамдық сана мен сыбайлас жемқорлықты жоюға деген тілек болмаған жағдайда, кез келген заңдар – қағаз жүзіндегі өлі норма болып қала береді.
Құқықтық сауаттылық — осы қоғамдық сананы қалыптастырады. Ол адамдарды құқықтық қатынастардың белсенді қатысушыларына айналдырады, ал пассивті бақылаушы күйінен шығарады.
Сыбайлас жемқорлықпен күрес құқықтық сауаттылықсыз мүмкін емес. Заңдар автоматты түрде жұмыс істемейді — оларды өмірге әкелетін адамдардың әрекеті. Адам заңды біліп, түсініп, орындалуын талап еткенде ғана қоғам қорғалады.
Сондықтан біздің міндетіміз — құқықтық мәдениетті арттыру және белсенді азаматтық ұстаным қалыптастыру.
Жиналыс өткізді: Тәпен М. О.
